Jongeren, talent en nieuwsgierigheid in tijden van bezuiniging

Pubers worden vaak gezien als ongeïnteresseerd, ongemotiveerd, negatief, lui, ga zo maar door. Strenger aanpakken moet je ze, hardere eisen stellen, respect eisen. De buitenwereld komt met het ene ongevraagde advies na het andere, niet gehinderd door ook maar de minste deskundigheid. Als je zelf dagelijks tot aan je oksels tussen de jongeren staat heb je daar een heel andere kijk op. Mijn eigen ervaringen zijn tenminste onveranderlijk positief. Jongeren willen graag leren, zijn creatief, energiek, willen graag uitblinken en willen best uitgedaagd worden om iets moeilijks te doen. Als mijn leerlingen een keer niet gemotiveerd zijn vraag ik me af wat ik niet goed doe. Motiveren is waarvoor ik betaald word en het heeft weinig zin mijn leerlingen verwijten te maken. En als een leerling ‘lui’ is, of zich misdraagt, is het handiger om me af te vragen wat daarvan de oorzaak is. Dan kan ik er iets aan doen. Gelukkig denken de meeste van mijn collega’s er net zo over.

Ik wil hier, aan het begin van het nieuwe jaar, graag een ervaring delen van zomaar een bijzondere onderwijsdag. Een van die dagen waarvan ik helemaal gelukkig word. Zo’n dag waarin leerlingen enthousiast werken aan iets dat ze werkelijk interesseert en waarvan ze heel graag meer willen weten of begrijpen. Zo’n dag waar een leerling tegen je zegt: “Hè, is het nou al tijd? Ik ben nog niet klaar.”

De laatste lesdag voor de Kerstvakantie was bij ons op het ECL een opwindende dag. De school gonsde van de projecten. Theater en Masterpeace in de onderbouw, terwijl de bovenbouw zich bezighield met onderzoeksvaardigheden en het profielwerkstuk, het ‘pws’. We hebben in de laatste vijf jaar de Leerlijn Vaardigheden ontwikkeld waarin leerlingen van de bovenbouw havo en vwo leren hoe ze een goed onderzoek kunnen opzetten. Ze leren bronnen gebruiken, presenteren, de juiste vragen stellen. Voor havo-leerlingen ligt het zwaartepunt op toepassing van kennis, terwijl vwo-ers een meer wetenschappelijke vraagstelling hebben, al loopt dat in de praktijk wel door elkaar.

Aanvankelijk hadden we de wind wat tegen met ons project. Leerlingen vonden het belachelijk, collega’s waren sceptisch. Maar na vijf jaar volhouden kunnen we zeggen dat ‘Vaardigheden’ een begrip is op school en dat iedereen de voordelen ervan in ziet. De kwaliteit van de profielwerkstukken is in die vijf jaar met sprongen vooruit gegaan.

Ik werk die woensdag met een 5V-groep. De opdracht is in één dag een mini-profielwerkstuk op te zetten. Het hoeft nog niet te worden uitgevoerd, als er maar een goede vraagstelling en een goede opzet is, waarmee het project zo kan worden gestart. Ik begin met uit te leggen dat de allerbelangrijkste stap in een onderzoek (of dat nu praktisch toegepast of wetenschappelijk is) de onderzoeksvraag is: Wat wil ik weten? Bijna iedereen heeft de neiging meteen aan de slag te gaan. Iemand wil bijvoorbeeld iets met pony’s doen, of een werkstuk over auto’s maken. In het verleden kwamen onze leerlingen dan aanzetten met dikke pakken papier over “De Geschiedenis van de Pony, te beginnen bij de Grieken en Romeinen”, of “De Auto in al zijn Aspecten”, bijelkaar geknipt en geplakt van internet. Niemand leerde er iets van en de leerlingen vonden het over het algemeen ook weinig zinvol. Sinds we geleerd hebben dat je leerlingen eerst moet stimuleren na te denken over een goede vraag is het pas echt interessant geworden.

Ik herinner ze aan het project ‘De Verwondering’ dat ze in de vierde klas hebben gedaan. “Belachelijk,” herinnert zich een jongen, die vooraan zit. “Wat vond je daar belachelijk aan?” is mijn vraag. “Nou, we moesten naar het park en allemaal foto’s maken en daar wat over vertellen.” Het kwartje is bij hem duidelijk nog niet gevallen. Ik leg nog eens uit dat het belangrijkste onderdeel van een onderzoek het stellen van de juiste vraag is. Je hebt dan bij wijze van spreken al de helft van je onderzoek gedaan. De rest volgt haast vanzelf. Ik vertel dat als je echt succes wil hebben in je studie, in je beroep, kortom in je leven, je anders moet leren kijken dan een ander. “Zien wat iedereen gezien heeft … en denken wat niemand ooit gedacht heeft,” in de woorden van mijn vriend Dirk van der Wulp. Een succesvolle arts, automonteur, wetenschapper, meubelmaker, ingenieur, kunstenaar ziet de zelfde dingen als ieder ander, maar is in staat zich over die dingen te verwonderen en dat is precies wat hem of haar van anderen onderscheidt en succesvol maakt.

Dat komt bij de leerlingen aan. De aanvankelijke scepsis is voorbij en we gaan met zijn allen aan de slag om vragen te bedenken over dingen die ons bezig houden. Dat blijkt voor de meesten toch niet zo eenvoudig. “Ik weet echt niks te bedenken, meneer,” zegt een meisje.

“Wat wil je later worden?”

“Ik wil medicijnen studeren, of misschien farmacie.”

“En wat zou je willen doen? Wat fascineert je daaraan? Waar word je nou echt enthousiast van?”

“Ik zou een nieuw geneesmiddel tegen kanker willen ontdekken,” zegt ze aarzelend.

“Nou, dan heb je daar je onderzoeksvraag.” Verbazing en ongeloof in de klas. “Natuurlijk heb je vanmiddag geen nieuwe kankermedicijn uitgevonden. Daar gaan in werkelijkheid zo’n vijf tot tien jaar overheen. Maar je kunt wel de eerste stap zetten in je onderzoek. Vraag je af wat er nodig zou zijn om die medicijn te vinden. Denk niet meteen aan een medicijn tegen alle kankers. Waar wil je beginnen?”

En ze gaat aan de slag met nadenken over genetische of omgevingsfactoren als oorzaak voor longkanker. Meegesleept door haar eigen enthousiasme bedenkt ze samen met haar vriendin de ene scherpe vraag na de andere.

Die dag zie ik overal leerlingen enthousiast aan de gang met vragen die hen na aan het hart liggen of waar ze een passie voor hebben. Ik wandel van het ene groepje naar het andere om ze verder op weg te helpen. Intensieve brainstormsessies van zo’n 10 minuten. Hun eerste vragen zijn vaak te algemeen om te onderzoeken. Het is dan de kunst om die in de discussie aan te scherpen. Een vraag als “Waarom vallen de bladeren van de bomen?” is te algemeen. Verliezen alle bomen hun bladeren? Als je hier in de straat kijkt naar de bomen, wat valt je dan op? Zijn alle bomen hun bladeren kwijt? Zijn dat de zelfde soorten, of verschillende? Wat is de oorzaak dat die ene boom nog veel van zijn bladeren heeft, terwijl de anderen helemaal kaal zijn? Zo kom je op een vraag die je kunt onderzoeken en die echt nieuwe inzichten kan opleveren.

Twee meiden willen iets met eetstoornissen. We praten over de oorzaken: genetisch, opvoeding, invloed van de omgeving. We komen niet echt in de buurt van de goede vraag, totdat een van de twee zich laat ontvallen dat ze van de zomer in een kindertehuis in Brazilië met verwaarloosde gaat werken. Na wat heen en weer praten komen ze op de vraag, of er een verband bestaat tussen kindermishandeling en ondervoeding.

Die discussies geven me een enorme kick. En ik zie dat mijn collega’s die met andere groepen werken ook enthousiast worden van de bijzondere onderwerpen die leerlingen willen onderzoeken. Om een kleine greep te doen – maar er is nog veel meer bijzonders – het ene moment praten we over dissonanten in de muziek, het andere moment over het verband tussen kindermishandeling en eetstoornissen, dan weer de vraag of er tijdens de Krijtperiode een ijstijd was, de invloed van milieufactoren op longkanker, welke universele wiskundige wetten zitten er in muzikale systemen, welke gedragsverandering brengt een rookverslaving teweeg, enz. enz. Teveel om op te noemen en allemaal bijzonder. De bijzonderheid is dat het hun eigen vragen zijn, vragen waar ze warm voor lopen. Dat gaan we merken aan het niveau van hun onderzoeken.

Ik verwacht dan ook heel veel van de profielwerkstukken die ze volgend jaar om deze tijd zullen inleveren. Ik denk dat velen in de prijzen gaan vallen.

Als dit de generatie is die het straks in de wereld voor het zeggen heeft, ziet het er goed uit. En dan komt het met de bezuinigingen misschien ook wel goed.