Laten we samen de kwaliteit van ons lesmateriaal verbeteren

Sinds een paar weken val ik in 4- en 5-havo in voor een aardrijkskunde-collega die met verlof is. Samen met de leerlingen zoek ik me een weg door de examenstof. Vorige week bespraken we enkele opgaven uit het werkboek en dat viel me niet mee. Ik wist ineens weer waarom ik zes jaar geleden genoeg had van aardrijkskunde en overgestapt was naar natuurkunde. Oordeel zelf.

Toen ik mijn leerlingen vroeg wat ze van het werkboek vonden kwam er een stroom van kritiek. “De vragen zijn stom.” “Ik snap de vragen niet.” “De vragen uit het werkboek zijn veel makkelijker dan de vragen die we op het examen krijgen.” We zijn de vragen samen kritisch gaan bekijken en ik moest toegeven dat ik hun kritische opmerkingen grotendeels deelde. Het ging om het hoofdstuk over endogene en exogene processen (vulkanisme, gebergtevorming, verwering, erosie enz.). Hoewel ik toch een goede opleiding fysische geografie en geologie heb afgerond, had ik bij sommige vragen geen flauw idee wat het goede antwoord was. Er was een schema bij van de gesteentekringloop waarin je de ontbrekende elementen moest invullen. Al kon ik er mijn leven mee redden, ik zou niet weten wat daar moest staan. Of liever, volgens mij zouden verschillende antwoorden goed zijn.

Of deze: een schema van gesteentesoorten waarin je verschillende letter- cijfercombinaties moest maken. “A. uitvloeiingsgesteente of vulkanisch gesteente. B … enz.”. En, ja hoor, bij 4 staat: “bij vulkanen”. De schrijvers van dit boek denken toch niet werkelijk dat leerlingen in een havo-examenklas hier “2. op de bodem van ondiepe zeeën” zouden antwoorden? Al zou dat, strikt genomen, niet eens onzin zijn.

Het toppunt was een vraag over metamorf gesteente (denk aan marmer, leisteen, gneiss). Hou je vast. De vraag luidde: “De vorming van metamorf gesteente is moeilijk voorstelbaar.” Ik bedoel maar. Hoe durf je dat in een leerboek te schrijven? Dan gaat het verder: “Waarom is de vorming zo moeilijk voorstelbaar? Noteer de juiste bewering(en). Kies uit: A, B, C, D …” De vier antwoorden zal ik de lezer besparen. Die waren ofwel onbenullig, of voor meerdere uitleg vatbaar. Ons advies aan de auteurs van deze methode – ik noem geen namen; andere methoden zijn, vrees ik, nauwelijks beter – is nog eens een jaartje college te volgen. Metamorfe petrologie is gewoon een vak dat je met een beetje begrip van scheikunde en natuurkunde aan de universiteit kunt leren.

Wat mij nog het meest kwaad maakt is de minachting voor havoleerlingen die hieruit spreekt. Alsof je die op het niveau van kleuters moet aanspreken. Het kost mij echt geen enkele moeite om aan een havo-leerling uit te leggen wat er gebeurt als een kalksteen in een marmer wordt omgezet, of hoe klei in schalie en zandsteen in gneiss verandert. Ik kan ze de stenen in hun handen geven, of op zijn minst plaatjes laten zien (die in het boek ook ontbreken). Ja, zelfs een havoleerling snapt dat. Ieder mens snapt dat als je het ze maar goed uitlegt. Alleen de auteurs van dit boek is het wat te hoog gegrepen.

Nu zou je verwachten dat de sociaalgeografische hoofdstukken van superieure kwaliteit zijn. Tenslotte zijn de auteurs van dit soort boeken daarin meer deskundig. Een willekeurige greep: “Noem zeven zaken waardoor een goed milieubeleid in een ontwikkelingsland belemmerd kan worden. Noteer de zeven juiste letters.” Daar zit bijvoorbeeld een antwoord bij als: “Houtkap is een boevenstreek.” Over veel van die antwoorden kun je discussiëren. Sommige zullen een grotere rol spelen, andere een kleinere. Misschien is het heel nuttig om zo’n discussie te hebben, maar dan moet je mijn havoleerlingen niet beledigen met dit soort onnozele antwoorden.

Ook populair zijn de rijtjes met begrippen waarbij je het woord dat er niet in thuis hoort moet doorstrepen. Die rijtjes zijn erg afhankelijk van de context waarin ze gezet worden. Deze bijvoorbeeld in een paragraaf over globalisering: “Polen – Bulgarije – Italië – Hongarije”. Het goede antwoord is natuurlijk Bulgarije. Of toch Italië (in 2012)? Of misschien Hongarije, onder de huidige regering? Wat heeft dit soort vragen in hemelsnaam voor zin?

Nog eentje dan om het af te leren. “Noteer de letters van de juiste stellingen in je schrift. A Denken in stereotypes komt de wereldvrede niet ten goede. B Een mentaal beeld is gebaseerd op controleerbare feiten. C Door kennis te nemen van hoofdstuk 3 bouw je een geografisch beeld op van Indonesië. D Alle Turken zijn werkeloos.” Enzovoort. Let wel: in dit soort lesmethoden wordt gevraagd naar het juiste antwoord. Alsof op vragen maar één goed antwoord mogelijk is. Ik kom daar verderop nog op terug.

Navraag bij mijn collega’s aardrijkskunde leerde me dat die ook vinden dat sommige vragen onder de maat zijn. Het ergste is dat de vragen in het hoofdstuk Examenvoorbereiding in geen verhouding staan tot de vragen die op het examen worden gesteld. Nu is dit een manco dat ik niet alleen bij aardrijkskunde ben tegengekomen. Ook van mijn natuurkundeleerlingen krijg ik de klacht dat de vragen uit het boek – en zelfs die van de D-toetsen – veel makkelijker zijn dan de examenvragen.

Nog iets waar ik mij vreselijk over kan opwinden. Het verschil tussen vwo- en havo-methoden bij sommige uitgeverijen. Mijn indruk is dat uitgevers, om geld te besparen – correct me if I am wrong, gewoon één boek produceren voor het vwo. Voor de havo worden daar dan delen uit weggelaten en, voilà: weer een havomethode. Als je de boeken naast elkaar legt is het soms net of ze stukken uit bladzijden hebben geknipt waarvan ze dachten dat die te moeilijk zijn voor havisten. Daarmee is het hele verband uit de methode weg, die zo gereduceerd wordt tot wat dingetjes die je maar uit je hoofd moet leren. “Leer nou maar gewoon wat er staat en stel geen lastige vragen.”

Dat inmiddels op veel scholen de gedachte is doorgedrongen dat een havoleerling niet een domme vwo-er is, maar een mens met een heel andere kijk op de wereld, wil er bij veel methodeschrijvers nog niet in. Ik geef wiskunde in onder andere 3V uit een boek dat tegelijkertijd voor havo en vwo bedoeld is. Spaart weer productiekosten. De havisten en vwo-ers mogen van een bepaalde paragraaf de sommen 1 tot en met 19 maken. Voor de vwo-ers zijn er dan nog de sommen 20 tot en met 23. Welke boodschap geven we daarmee onze leerlingen mee? Dat havo-leerlingen te stom zijn voor die vier laatste vragen. Of zie ik het verkeerd?

Het wordt allemaal nog erger wanneer we aan een methode de eis stellen dat die voor leerlingen met verschillende leerstijlen en begaafdheden geschikt moet zijn. Laat staan wanneer we ook kinderen met leer- en gedragsproblemen willen bedienen. Mijn ideale lesmethode zou er een zijn die een breed scala aan mogelijkheden biedt voor differentiatie in tempo en diepgang, voor kinderen met diverse intelligenties, abstracte denkers en beelddenkers, kinderen die behoefte hebben aan veel beweging, kinderen met filosofische vragen enz. Ik besef dat dat veel gevraagd is voor een boekje en dus zit er niets anders op dan andere wegen te zoeken.

Crowdsourcing

Er is één glashelder en ijzersterk antwoord op de matige tot slechte kwaliteit van de schandelijk dure lesmethoden die commerciële uitgeverijen aanbieden en dat is crowdsourcing. Dit is een ontwikkeling “waarin organisaties (overheid, bedrijven, instituten) of personen gebruikmaken van een grote groep niet vooraf gespecificeerde individuen (professionals, vrijwilligers, geïnteresseerden) voor consultancy, innovatie, beleidsvorming en onderzoek” (Bron: Wikipedia). Volgens een definitie van Henk van Es is “Crowdsourcing […] het bundelen van kennis van bereidwillige experts die voor niets een probleem willen oplossen en het antwoord gratis willen delen met anderen.”

Wereldwijd is crowdsourcing inmiddels een niet te stuiten ontwikkeling. We kennen crowdfunding, crowdcreation, crowdvoting, crowd wisdom, om er maar een paar te noemen. De toepassingen lopen uiteen van het Katrina PeopleFinder Project, tot journalistiek, urban planning, het oplossen van problemen van overheden, buddysourcing, social bookmarking, web-based idea competition en artistieke projecten. Voorbeelden van die laatste zijn crowdfunding van boeken en films (bijv. The Age of Stupid, een engelse film uit 2009 van Franny Armstrong) en zg. Indie Screenings. Een spectaculair voorbeeld is het YouTube Symphony Orchestra, waarin 101 musicici uit 33 landen verenigd waren. Wikipedia is nog een goed voorbeeld van crowdsourcing.

In de wetenschap is het verschijnsel ook aardig ingeburgerd. Zo is ‘open access publication’, waarbij het hele proces van indienen, beoordelen (‘peer review’) en publiceren in alle openheid plaats vindt en de publicaties gratis online beschikbaar zijn, een overweldigend succes. Er zijn  talloze projecten waarbij de kennis en expertise van wetenschappers zowel als leken worden gecombineerd in zg. ‘citizen science projects’. Voorbeelden zijn : Galaxy Zoo, waarin de leden een miljoen sterrenstelsels classificeren, EteRNA, een spel waarin de deelnemers proberen RNA-sequenties op een bepaalde manier te vouwen, het Earthwatch project, een van de grootste crowdsourcing projecten ooit, waarin informatie verzameld wordt die wetenschappers in staat stelt de invloed van klimaatverandering op bossen te begrijpen.

Op het gebied van onderwijs is op dit moment een ware revolutie aan de gang. Afgelopen week heeft Apple bekendgemaakt dat het een grote speler in de onderwijsmarkt wil worden. Via iTunes is al een grote hoeveelheid lesmateriaal- deels gratis – beschikbaar. Om zelf lesmateriaal te produceren en publiceren heeft Apple vorige week in Nederland ook de applicatie iBooks Author gelanceerd. Die maakt het voor iedereen – en bijvoorbeeld ook voor leerlingen – kinderlijk eenvoudig zelf ebooks te produceren.

Daarnaast is de Khan Academy een grote speler, die online meer dan 2700 lesvideo’s gratis beschikbaar stelt over de meest uiteenlopende onderwerpen, van een uitstekende wiskundecursus voor alle leerjaren, tot kunstgeschiedenis, biologie, economie en statistiek. Het meeste materiaal is in het Engels, soms ondertiteld, maar inmiddels worden ook nederlandstalige versies geproduceerd.

Wikiwijs

Wikiwijs is een platform waar docenten lesmateriaal kunnen plaatsen, downloaden en aanpassen. Wikiwijs is ontwikkeld door Kennisnet en Open Universiteit Nederland in opdracht van het Ministerie van OCW, op initiatief van toenmalig minister van Onderwijs Plasterk. Dit en soortgelijke projecten hebben onherroepelijk de toekomst. Of we onze leerlingen nu allemaal de beschikking geven over iPads en het lesmateriaal van iTunes U, Khan Academy of Wikiwijs, de komende jaren zullen we steeds meer gebruik maken van materiaal dat online vrij beschikbaar is en dat wordt verzameld, aangevuld en ontwikkeld door miljoenen gebruikers.

Wat zou het fantastisch zijn als we allemaal vrijelijk ons eigen lesmateriaal – beproefd en verbeterd in de ene les na de andere – zouden uitwisselen. Uit die rijkdom kan iedereen kiezen wat in zijn of haar situatie het beste bruikbaar is. We kunnen het naar hartelust aanpassen aan onze eigen persoonlijke mogelijkheden en aan die van onze leerlingen. Laten we zorgen erbij te zijn.

Met mijn aardrijkskundelessen komt het overigens wel weer goed. Ik ben af en toe boos op het boek, maar werken met deze leerlingen blijft gewoon een dagelijks feest.