Onderpresteren op de Basisschool door Saskia Bruyn – Boekbespreking

Deze post verscheen eerder op Onderzoek Onderwijs.

Onderpresteerders zijn misschien wel de grootste uitdaging voor het onderwijs. Jaarlijks verlaten tienduizenden jongeren het voortgezet onderwijs zonder diploma of met een diploma onder hun capaciteiten. Erger nog dan de economische en sociale schade is het persoonlijke leed van mensen die hun talenten niet konden ontwikkelen en die genoegen moeten nemen met werk onder hun niveau, of zelfs helemaal geen werk vinden. Onderpresteren op school is in veel gevallen hiervan de oorzaak. Alle scholen dienen die uitdaging aan te nemen en er rekening mee te houden dat in elke klas misschien wel een derde van de leerlingen onderpresteert.

Dit voorjaar zijn twee boeken verschenen over onderpresteren. Een van Saskia Bruyn, dat ik hier bespreek, en een van de Antwerpse hoogleraar Tessa Kieboom, dat ik binnenkort zal bespreken.

De effecten van onderpresteren zijn het duidelijkst in het voortgezet onderwijs en met name aan het eind van de rit, bij de diploma-uitreiking. Het ligt dan voor de hand om het verschijnsel daar aan te pakken, en wel in een zo vroeg mogelijk stadium, de brugklas. Maar de kiem van onderpresteren wordt al gelegd al in het basisonderwijs.

Na haar vorige boek ‘Onderpresteren’, dat ze samen met Monique Schaminée schreef, en dat zich vooral wendt tot ouders van middelbare scholieren, richt de Arnhemse juriste en psychologe Saskia Bruyn haar blik in ‘Onderpresteren op de basisschool’ dan ook op de oorsprong van dit gedrag.

Nuchter en helder

Volgens de flaptekst is dit een toegankelijk boek. Inderdaad is de auteur er in geslaagd de omvangrijke wetenschappelijke literatuur over ontwikkelingspsychologie, opvoeding en onderwijs voor leken toegankelijk te maken. Het boek bevat een uitgebreid notenapparaat (ruim 70 noten en literatuurverwijzingen) en index en een heel handige verklarende woordenlijst voor ouders. Achterin het boek is een signaleringslijst voor risicokinderen, met kenmerken op school en gedrag thuis. Heel nuttig, ook voor leerlingbesprekingen op school. Voor laagopgeleide ouders lijkt me dit boek wat minder geschikt. Die hebben misschien behoefte aan een minder theoretisch en meer praktijkgericht boek, of een praktische workshop.

Het boek getuigt van een grote liefde voor kinderen. Liefde, maar niet op een rozige manier. Saskia Bruyn zet kinderen niet op een voetstuk. Voor haar heldere inzicht in de gang van zaken in de klas heeft ze kennelijk goed geluisterd naar ervaren leerkrachten. Bruyn heeft een onderkoeld humoristische stijl en is nuchter over hoogbegaafde kinderen. Mogelijk omdat ze er, in haar eigen woorden, “thuis een heeft zitten”: ze is moeder van een hoogbegaafde puber.

Het boek geeft ouders een goed inzicht in het onderwijsproces. Het kan daardoor veel misverstanden, die soms tussen ouders en leerkrachten ontstaan, opheffen. Ik heb dit boek laten lezen aan een moeder, die heel kritisch was over de school van haar kinderen. Zij had na lezing veel meer begrip voor de moeilijkheden die onderwijzers ondervinden bij het stimuleren van hun leerlingen en zou het boek aan alle leerkrachten en ouders aanbevelen.

Theorie en praktijk

Het boek is overzichtelijk opgebouwd in vier delen – in totaal 12 hoofdstukken. Deel I, ‘Wat is onderpresteren en wat zijn de gevolgen?’ geeft het kader aan en bespreekt de visies van vijf vooraanstaande psychologen op de gevolgen van onderpresteren voor een individu.

We onderscheiden absoluut onderpresteren en relatief onderpresteren. Vooral die laatste groep, die weliswaar voldoende cijfers haalt maar onder hun capaciteiten presteert, maakt het moeilijk zicht te krijgen op de omvang van het probleem. Aan de andere kant is het bij absolute onderpresteerders vaak lastig om vast te stellen of de lage cijfers die ze scoren erop wijzen dat ze het niveau niet aan kunnen, of dat de lesstof veel te makkelijk is, waardoor ze zich gaan vervelen en misdragen.

Deel II, ‘Achtergronden van onderpresteren, over leren’, geeft inzicht in het leerproces, met vragen als ‘Wat is leren?’, ‘Waarom leren we (niet?)’. Dit hoofdstuk is voor mij de grootste eye opener. Bruyn introduceert hier de hechtingstheorie van de Amerikaanse psychiater John Bowlby (1988). Dat een kind zich uitsluitend tot een gelukkige en zelfstandige volwassen kan ontwikkelen vanuit een gezonde hechtingsrelatie met de ouders was voor mij niet nieuw. Wel nieuw is haar toepassing van Bowlby’s ‘Circle of Security’ op het leerproces, een model dat zij de ‘Leercirkel’ noemt.

Van ‘Circle of Security’ naar ‘Leercirkel’

De ‘Circle of Security’ kent vier fasen: 1) Het kind gaat op ontdekkingsreis, 2) Het kind wordt ergens door verontrust, 3) Het kind wendt zich tot de ouder/verzorger voor hulp en troost, en 4) De ouder/verzorger stelt het kind gerust. Na fase 4 voelt het kind zich weer veilig en kan verder spelen (= ontdekken en leren). Wanneer dit proces goed verloopt is sprake van veilige hechting, een voorwaarde voor een gezonde ontwikkeling. Daarbij zijn twee rollen weggelegd voor de ouders/verzorgers: sensitiviteit en responsiviteit (veelal de moederrol), en steun en uitdaging (vaak de rol van de vader).

Saskia Bruyn vertaalt dit model als volgt naar het onderwijs. Haar ‘Leercirkel’ kent ook vier fasen: 1) Instructiefase: de leerkracht helpt het kind op weg, 2) Exploratiefase: zelfstandig aan het werk, alleen of met anderen, 3) Stressfase: het kind loopt vast, en 4) Hulpvraag: het kind wendt zich tot de leerkracht voor hulp. Dit model heeft als voordeel dat je op allerlei momenten in het leerproces kunt vaststellen waar het misloopt en gericht kunt ingrijpen.

Hoewel de rol van de leraar in het VO minder groot is dan die in het BO, heeft een veilige hechting ook bij tieners grote invloed op de kwaliteit van het leren. Dit wordt gesteund door onderzoek van bijvoorbeeld John Hattie (2009).

De rol van stress

Trouwe lezers van deze blog zullen niet verrast zijn als ik zeg dat ik bij het lezen van het woord ‘stressfase’ rechtop ging zitten. Mijn pleidooi tegen gestandaardiseerde toetsen en voor het herkansen van toetsen is onder andere bedoeld om onnodige stress voor toetsen weg te nemen. Saskia Bruyn ziet die stress als een hulpmiddel om belemmeringen in het leerproces op te sporen, bijvoorbeeld door faalangst of een fixed mindset (Dweck, 2007).

Ik ben daardoor iets genuanceerder gaan aankijken tegen toetsen. Ik ben nog steeds van mening dat je toetsen in hoofdzaak moet gebruiken als middel voor leerlingen om zelf hun vorderingen en niveau vast te stellen – en dus in mindere mate om een oordeel te geven. Maar toetsen kunnen, mits zorgvuldig gebruikt, een middel zijn om beter inzicht te krijgen in leerproblemen. De leerkracht kan vervolgens ingrijpen door bijvoorbeeld in de lessen een growth mindset (Dweck, 2007; Saskia Bruyn: ‘groeimentaliteit’) te bevorderen. Ook kunnen toetsen indicaties geven om een kind te verwijzen naar faalangsttraining of zelfs te adviseren psychologische hulp te zoeken.

Onderpresteren voorkomen

Deel IV tenslotte geeft talloze praktische tips en adviezen, aan zowel ouders als leerkrachten, om onderpresteren te voorkomen. Voor leerkrachten doorloopt Bruyn nog eens stap voor stap de Leercirkel en sluit af met een stappenplan. Daarmee kun je vaststellen of er om te beginnen sprake is van leren, wat het niveau van het kind is en welke externe of interne factoren het leren belemmeren.

Het slothoofdstuk 12 ‘Wat kun je doen als ouder?’ geeft in kort bestek een handig overzicht van de opvoeding van kinderen in de basisschoolleeftijd. Hiermee kunnen ouders hun kind succesvol door de school helpen. Opvoeding is voor de meeste ouders een lastige opgave, maar dit boek geeft voldoende inzichten en houvast om er ook geen al te groot probleem van te maken.

Voor iedereen die kinderen heeft of met kinderen werkt

Saskia Bruyn heeft een onmisbaar boek geschreven over onderpresterende kinderen en hoe je hun gedrag kunt veranderen. Dit is nou eens een goed voorbeeld van een boek dat de nieuwste onderwijskundige en psychologische inzichten vertaalt naar de dagelijkse praktijk in het gezin en in de klas. Ik kan het iedereen, die kinderen heeft of met kinderen werkt (op school, in clubs, verenigingen), maar ook in opleiding is als docent, aanbevelen. Ook voor docenten in het voortgezet onderwijs is het boek een aanrader, omdat veel van wat in dit boek besproken wordt ook van toepassing is op oudere kinderen.

______________________________

Referenties

John Bowlby, 1988. A secure base. New York. Basic Books.

Saskia Bruyn, 2012. Onderpresteren op de basisschool. Assen. Van Gorcum. onderpresteren.nl

Saskia Bruyn en Monique Schaminée, 2009. Onderpresteren. Help je kind de middelbare school door zonder duwen en trekken. Amsterdam. SWP Uitgevers. onderpresteren.nl

Carol Dweck, 2007. Mindset. New York. Random House, Inc.

John Hattie, 2009. Visible Learning: A Synthesis of over 800 Meta – Analyses relating to Achievement. London. Routledge.

Tessa Kieboom, 2012. Jij kan beter. Antwerpen. Witsand Uitgevers.