Verwondering – goede vragen leren stellen

In december 2016 verscheen mijn boek Verwondering. Het is de neerslag van 35 jaar lesgeven in het vo en aan universiteiten en het resultaat van twee jaar nadenken, schrijven en veel schrappen. Het is bedoeld als handreiking aan iedere leraar en opvoeder die jonge mensen wil stimuleren zelfstandig te denken en de werkelijkheid te onderzoeken.

Je kunt hier een exemplaar bestellen.

Een boekje als dit wilde ik al heel lang schrijven omdat ik niet tevreden was met het onderwijs zoals ik dat al die jaren had gegeven. Niet dat ik met alles ontevreden was – wat wél beviel heb ik in Verwondering opgeschreven – maar de gedachte bleef knagen dat mijn onderwijs beter kon. Misschien dat de lezer daar ook wat in herkent.

Ik wilde mijn ervaringen op een rijtje zetten over manieren van lesgeven die leerlingen meer motiveren en voor hen relevanter zijn dan zoals we het meestal doen. Ik ben tot de conclusie gekomen dat we in ons onderwijs teveel bezig zijn met antwoorden – en dan meestal antwoorden die in het leerboek staan – en te weinig met vragen, laat staan interessante vragen.

Nieuwsgierigheid, je verwonderen en vragen stellen zijn het begin van denken, begrip, groei en innovatie: uiterst waardevolle gereedschappen. Ik illustreer dit met voorbeelden en ervaringen uit mijn eigen praktijk als docent en met voorbeelden van onderzoek en veldwerk met leerlingen.

Naast natuurwetenschappelijke voorbeelden laat ik zien hoe je ook bij andere vakken (bijv. talen, maatschappijleer en kunstvakken) meer vanuit vragen zou kunnen werken. Voor alle duidelijkheid, het gaat hierbij niet om vragen voor standaardtoetsen, proefwerken of examens. Het gaat erom leerlingen hun eigen vragen te laten bedenken.

Veel van de vragen in dit boek zijn vragen die meestal niet op de gebruikelijke manier kunnen worden getoetst – en dat is ook niet de bedoeling. De antwoorden liggen ook niet direct voor de hand. Ze zijn bedoeld om nieuwsgierigheid, fantasie en ontdekkingslust bij kinderen en jongeren aan te wakkeren; creativiteit dus en kritisch denken. Dat zijn eigenschappen die niet of nauwelijks meetbaar zijn; net zo weinig meetbaar als schoonheid, geluk en liefde, maar zeker zo belangrijk.

Dit is in elk geval geen boek met standaardrecepten voor een goede les. Ik ben van mening dat iedereen zijn of haar eigen manier van lesgeven moet ontdekken. Wat voor mij werkt hoeft niet voor een ander te werken. Het biedt wel een aantal praktische handvaten waarmee je je lessen en lessenseries kunt opbouwen, leerlingen onderzoek laten doen en curricula ontwikkelen.

Het boek komt deels voort uit mijn eigen nieuwsgierigheid en fascinatie voor het ontdekken van nieuwe dingen. Er is weinig dat mij niet interesseert en wat dat betreft ben ik nog steeds dat jochie van acht dat niet ophoudt met vragen stellen. In de lessen vraag ik me voortdurend af wat er gebeurt, wat het effect is van wat ik doe en zeg, probeer ik steeds weer nieuwe dingen uit om mezelf te verbeteren. Ik leer van wat fout gaat en zo kom ik vooruit. Die onderzoekende houding, voortdurend vragen stellen en reflecteren wil ik ook bij mijn leerlingen bereiken.

Het boek komt ook voort uit mijn frustratie over het huidige onderwijs. Opbrengstgericht onderwijs, leerwinst, toegevoegde waarde, Citotoetsen, scholenlijstjes, het zijn allemaal pogingen de kwaliteit van scholen en leraren te beheersen. Tegelijkertijd gaan al die pogingen voorbij aan waar het bij goed onderwijs om zou moeten gaan: de vorming van jonge mensen tot volwassen en autonome deelnemers aan de democratische maatschappij.

Voor alle duidelijkheid: dit is geen pleidooi om basiskennis en -vaardigheden af te schaffen. Eerder integendeel, hoe groter je parate kennis hoe betere vragen je kunt stellen. Die kennis en vaardigheden zijn echter geen doel op zich, ze zijn een bron van nieuwe vragen die weer nieuwe kennis en inzichten opleveren, enzovoort.

mooie vragen

Als ik het heb over goede vragen stellen, of de juiste vraag stellen, bedoel ik niet dat er zoiets als slechte vragen zijn (waarvoor je, god verhoede, een onvoldoende kunt geven). Ik noem ze liever ‘mooie vragen’, een term die ik geleend heb van Warren Bergers boek A more beautiful question. Een mooie vraag is

een ambitieuze, maar uitvoerbare, vraag die onze manier van denken kan veranderen en die een verandering tot stand kan brengen.

Zulke vragen kunnen zowel jonge kinderen als tieners en volwassenen stellen – sterker nog, kinderen stellen de mooiste vragen – zowel vmbo-ers als gymnasiasten. Een automonteur die mijn motor nakijkt is een betere monteur als zij goede vragen stelt. Ik hoop dat de hersenchirurg die mij opereert onderweg naar het binnenste van mijn brein goede vragen stelt en niet blind een of ander protocol uitvoert.

Met dit boek wil ik eraan bijdragen dat op scholen meer en dieper wordt nagedacht vanuit nieuwsgierigheid en verwondering en dat we ons gaan realiseren dat vragen meestal interessanter zijn dan antwoorden. Het geheim is goede, of mooie, vragen te leren stellen. Het is belangrijk dat niet alleen onze leerlingen die kunst leren, maar dat ook wij, leraren oefenen in een onderzoekende en wetenschappelijke houding over onze manier van lesgeven.

geen trucje

In Verwondering maak je kennis met een methode waarmee je het zelf bedenken van mooie vragen door leerlingen kunt stimuleren. Die is ontwikkeld door Dan Rothstein en Luz Santana van The Right Question Institute. Ik heb hun ‘Question Focus Technique‘ vertaald als ‘Brandpuntmethode’. In een van de bijlagen achterin het boekje wordt uitgelegd hoe je daarmee in je klas kunt werken.

Het is belangrijk dat je deze en andere handreikingen niet gebruikt als een truc om je lessen op te fleuren. Dan zal het waarschijnlijk niet werken en gaan je leerlingen geen interessantere vragen stellen. Het vraagt om een open houding tegenover de soms lastige vragen waarmee leerlingen aankomen. Je hoeft niet op alle vragen een antwoord te hebben. Het beste werkt het wanneer je net zo nieuwsgierig bent als zij. Bedenk dat het niet (alleen) om de antwoorden gaat, maar om de nieuwe vragen en inzichten die daar weer uit voortkomen.

Dick van der Wateren (2016). Verwondering. Leren creatief en kritisch denken door vragen te stellen. Meppel. Ten Brink Uitgevers, 109 pp.

Je kunt het boek hier bestellen.

bronnen

Warren Berger (2014). A more beautiful question. New York. Bloomsbury, 260 pp.

Dan Rothstein en Luz Santana (2011). Make just one change. Teach students to ask their
own questions. Cambridge, Mass. Harvard University Press, 176 pp.