Workshop Verwondering

Waarom moet je naar Amerika op studereis als je in Nederland ook scholen hebt die interessante dingen doen? Die vraag hoorde ik geregeld nadat ik terugkwam van de studiereis naar High Tech High in San Diego. Goede vraag. Wereldwijd zijn er weinig scholen die zo consequent hun hele onderwijs van groep 1 (Kindergarten) tot en met groep 12 (Senior High, 6e klas vo) rond onderzoekend leren en projectonderwijs opbouwen als HTH – en daar heel succesvol in zijn. Daarom gingen wij er met 29 onderwijsmensen heen. Maar ook in Nederland zijn er scholen waarvan we veel kunnen leren. Ik was daar onlangs te gast.

Vorige week maandag gaf ik een workshop ‘Verwondering in het onderwijs’ voor ruim 60 leerkrachten op een studiedag van de Montessorischolen Leidschenveen en Monster. Beide scholen zijn de weg van onderzoekend leren ingeslagen en met name de Eerste Westlandse Montessorischool Monster (EWMM) loopt al een paar jaar vooruit.

Het middagprogramma werd verzorgd door leerkrachten van de scholen. Er waren workshops met titels als: EHBO (Eerste Hulp Bij Onderzoeken), Verwondering als start en eindpunt voor kind en leraar, Hoe volg  je ontwikkeling bij het onderzoekende kind?, een Werkgroep Biomimicri – wonderen in de natuur en veel meer. Ik was erg onder de indruk van het niveau van de workshops, die lieten zien hoever de EWMM op deze weg is gevorderd.

verwondering

Als motto van de studiedag hadden de scholen een citaat van Socrates gekozen: “Wijsheid begint bij verwondering.”

Socrates heeft ook gezegd dat wijsheid is: precies weten wat je niet weet. Het beeld dat ik daarbij zelf graag gebruik is dat van het Eiland van Kennis in een uitgestrekte Oceaan van het Onbekende (naar The Island of Knowledge: The Limits of Science and the Search for Meaning door Marcelo Gleiser). Het eiland vertegenwoordigt alles wat we tot nu toe weten, onze ervaring, waarden en zekerheden. Door studie, onderzoek en nieuwe ervaringen wordt onze kennis – ons eiland – groter, maar de oceaan wordt niet merkbaar kleiner. Achter de horizon ligt immers nog meer moois verborgen. In die opvatting komt er nooit een eind aan de zoektocht naar kennis en waarheid en had Socrates gelijk toen hij zei: “Ik weet dat ik niets weet.”

Mijn doel met deze workshop is te laten zien dat het belangrijk is dat kinderen en jongeren leren denken – autonoom, kritisch en creatief leren denken. Natuurlijk moeten kinderen veel leren. Ze moeten leren lezen, schrijven en rekenen. Ze moeten veel leren over de wereld waarin ze leven. Maar wanneer ze daarover niet zelf hun gedachten leren vormen, blijft die kennis zonder relevantie. Verwondering en de vragen die daaruit volgen zijn krachtige manieren om het denken in gang te zetten. Zoals ik in mijn boek duidelijk maak, gaat het daarbij in de eerste plaats om vragen die leerlingen zelf stellen, niet die uit het leerboek of de vragen van de leraar.

Wanneer leerlingen zelf vragen bedenken over een onderwerp waarvan ze nog weinig weten, raken ze betrokken bij dat onderwerp, het wordt van hen en niet iets wat van bovenaf wordt opgelegd. Motivatie is dan veel minder, of helemaal geen, probleem. Bovendien zijn de vragen van leerlingen vaak heel origineel en gaan veel meer de diepte in dan in traditionele lessen mogelijk is. Zie mijn verslag van een jaar natuurkundeles met Verwondering.

denken zichtbaar maken

Een manier van lesgeven die mij erg aanspreekt is ontwikkeld door Ron Ritchhart en collega’s in de boeken Making Thinking Visible en Creating Cultures of Thinking. Beide boeken bevatten materiaal waarmee je op school aan de slag kunt. In de leeslijst hier onder staan twee kortere artikelen voor wie geen tijd heeft de boeken te lezen.

Op High Tech High in San Diego heb ik kunnen zien hoe denken door de hele school zichtbaar gemaakt wordt. Op HTH wordt onderwijs gegeven op basis van projecten, met een doorlopende leerlijn vanaf groep 1 t/m het laatste jaar van de highschool (K1-12).

De scholen hangen vol met materiaal dat leerlingen hebben gemaakt in hun projecten. Elk project eindigt met een tentoonstelling (of voorstelling) waarvoor de ouders naar school komen. Regelmatig organiseren de leerlingen zelfstandig een socratische dialoog, zoals met vragen over een roman die ze hebben gelezen, een maatschappelijk of economisch vraagstuk. Het viel mij op hoe gedisciplineerd en respectvol met elkaar discussieerden, zonder ingrijpen van de docent. En dat langer dan een uur.

In Het geheim van High Tech High leg ik uit hoe de kinderen al in de kleuterklas zo leren werken. Daar leren ze goede vragen stellen, zelf een onderzoek opzetten, conclusies trekken en bepalen of die betrouwbaar zijn. Ze leren dat mooi werk niet perfect is en hoe ze elkaar kunnen helpen zich te verbeteren door op een vriendelijke en behulpzame manier kritiek te geven. (Geïnspireerd door Ron Berger, An Ethic of Excellence.)

De principes van Making Thinking Visible zijn in het kort:

• Begrip is het gevolg van denken. Begrip is niet het tweede niveau in de taxonomie van Bloom, maar het resultaat van diep denken over een onderwerp.
  Het idee van een hiërarchie van kennis, zoals Bloom vaak wordt geïnterpreteerd,  is wat mij betreft sowieso weinig zinvol. Het is heel goed mogelijk om het leerproces op een willekeurig niveau in te stappen, bijvoorbeeld beginnen met iets creëren (het ‘hoogste’ niveau), het resultaat (bv een schilderij) te analyseren, je te herinneren dat rode en groene verf samen bruin geven, die kennis toe te passen in een nieuwe tekening enz. Daarbij ben je voortdurend bezig vragen te stellen en op een hoog niveau na te denken.
• Goed denken is niet alleen een vaardigheid, het is ook een talent. Het vraagt een onbevooroordeelde en nieuwsgierige denkhouding, de overtuiging dat meningen en ideeën moeten berusten op feiten en het vraagt daarnaast de nodige scepsis en fantasie. Zoals ieder talent kan goed denken worden ontwikkeld en getraind. Daarbij speelt de leraar een belangrijke rol.
• Het ontwikkelen van denken is een sociale bezigheid, door te leren van en met elkaar, altijd en overal.
• Denken bevorderen vereist denken zichtbaar maken, door spreken, schrijven, tekenen, bouwen, theater en muziek maken enz. Dat bevordert feedback en reflectie en daardoor weer van en met elkaar leren.
• De cultuur in de klas bepaalt wat en hoe wordt geleerd. Die cultuur bevorder je door:
  1. Dagelijkse routine en structuur,
  2. Taalgebruik,
  3. Impliciete en expliciete verwachtingen,
  4. Tijd vrijmaken,
  5. Voorbeeldrol van leraar,
  6. Fysieke omgeving,
  7. Verhoudingen en patronen van interactie,
  8. Mogelijkheden bieden om te denken.
• Scholen moeten ook denkculturen zijn voor leraren: professionele leergemeenschappen waarin leraren samen nadenken over onderwijzen, leren en denken.

mooie vragen

Welke manieren hebben we om onze leerlingen te stimuleren goede vragen te stellen? Mijn verslag van een jaar lesgeven met verwondering laat zien dat het niet eenvoudig is het roer van traditioneel klassikaal leren om te gooien naar onderzoekend leren. Er zijn nogal wat weerstanden te overwinnen, niet in de laatste plaats die van de leerlingen zelf, die het makkelijker vinden gewoon de instructies van de leraar uit te voeren. De winst, wanneer we doorzetten, is enorm, omdat de leerlingen werkelijk gaan denken volgens de principes van het vakgebied. Scholen als de Montessorischolen in dit verhaal, die met een schone lei kunnen beginnen, hebben het iets makkelijker, al stelt deze manier van lesgeven hoge eisen aan de leraren. Daarom is het belangrijk als team een denkcultuur te creëren.

Wat zijn goede vragen? Een goede of  ‘mooie’ vraag (Warren Berger) is:

een ambitieuze, maar uitvoerbare vraag die onze manier van denken kan veranderen en een verandering tot stand kan brengen.

Mooie vragen zijn daarnaast relevant voor de leerlingen en voor de wereld buiten school, ze gaan ‘ergens’ over. Ze worden daarom ook wel ‘Essentiële Vragen’ genoemd.

Bij het begin van het proces van vragenstellen zijn de vragen nog niet in deze zin ‘mooi’. Het is de kunst stap voor stap te komen tot zo’n mooie vraag waarmee de leerlingen in groepjes, of met de hele klas, aan het werk kunnen.

In mijn boek geef ik veel praktische handreikingen waarmee we het denkproces kunnen bevorderen. Dat zijn o.a. ‘De Juiste Vraag’, ‘Zes Kritische Vragen’, ‘Je Onderzoek Opzetten’, ‘Waarom/Wat…als/Hoe’ en ‘Prikkelvragen’. De eerste stap kan zijn de klas de opdracht ‘Verwondering’ te geven. Wanneer we een lessenserie willen wijden aan een thema of onderwerp, bijvoorbeeld ‘Midden- en Kleinbedrijf’, kunnen we de leerlingen naar buiten sturen, een winkelbuurt in. Ze krijgen de volgende opdrachten:

• kijk om je heen met een naïeve blik
• verwonder je
• let op dingen die je normaal niet zou opmerken
• bedenk: niets is ‘gewoon’ wat het is, niets is vanzelfsprekend (Plato)
• stel er vragen over
• noteer je ‘verwonderdingen’:
  • wat zie je?
  • wat denk je?
  • waarover verwonder je je?

Als ze terug op school komen beantwoorden ze eerst de vraag: “Wat weten we al over het onderwerp?” Vervolgens begint een proces van zoveel mogelijk vragen stellen bij de ‘verwonderdingen’. In het boek hebt ik dat de Brandpuntmethode genoemd, die er in het kort op neer komt dat de leerlingen in groepjes zoveel mogelijk (enkele tientallen) vragen bedenken bij een verschijnsel dat hen verwondert, bijvoorbeeld namen op winkelgevels, assortiment, prijsklasse. In een paar stappen komen ze tot een mooie vraag waarmee ze aan de slag kunnen. In allerlei variaties kunnen we Verwondering bij verschillende vakken en vakkenclusters toepassen. De mogelijkheden zijn onbegrensd.

leraar, geen coach

We gaan hierbij niet willekeurig te werk. Niet alles wat de leerlingen bedenken, maken of doen is goed. We zullen keuzes moeten maken over de waarden die we in ons onderwijs nastreven en ons bij alles wat we doen moeten afvragen: “Wat is pedagogisch wenselijk?” “Wat is het doel van mijn handelen?” en “Waarom maak ik bepaalde keuzes?” Onderwijs is een normatieve bezigheid. De leraar heeft pedagogisch gezag, is een niet-autoritaire autoriteit. Wij zijn leraren, met andere woorden, geen coaches die aan de kant staan om zo goed mogelijk het talent van onze leerlingen te bevorderen. Zoals Gert Biesta wel eens provocerend zegt: “Folteren is ook een talent.” Onze opdracht is jonge mensen te helpen volwassen deelnemers aan de democratische samenleving te worden.

We laten onze leerlingen ook niet zwemmen, maar maken zelf deel uit van het proces. We zijn net zo nieuwsgierig als de leerlingen die hun vragen onderzoeken. Natuurlijk hebben we vaak wel een idee van een antwoord, maar geven onze leerlingen de kans eerst hun eigen antwoorden te vinden. Vaak – en bij interessante vragen meestal – blijken er meerdere – ook voor ons onverwachte – antwoorden te bestaan, die ieder weer aanleiding zijn voor nieuwe interessante vragen. Daarbij houden we steeds in ons achterhoofd wat we willen dat onze leerlingen leren (en waarom, natuurlijk). Het curriculum, dat we met ons team hebben afgesproken, is daarbij een richtlijn. Dat helpt ons niet alleen te bepalen of de leerlingen voldoende hebben geleerd, maar ook of wat ze hebben geleerd in overeenstemming is met actuele wetenschappelijke verklaringen.

Moeten de leerlingen nu alles wat ze leren zelf ontdekken? Het antwoord op die vraag zal iedere leraar voor zichzelf moeten bedenken. Dat kan voor ieder vak verschillend zijn. Voor het aanleren van routinehandelingen, denk aan de tafels, het oplossingen van vergelijkingen, woordjes of grammatica kunnen instructie en stampen goede manieren zijn. Maar verrassend veel kunnen leerlingen heel goed zelf uitvinden, bijvoorbeeld door eerst proefjes te doen en daarbij na te denken over de juiste formules om ze te beschrijven. Als de juiste formule daarna op het bord verschijnt – die ze dus meestal zelf al hadden bedacht – zullen ze die niet snel vergeten. En zelfs dan zullen ze hun eigen denklijn altijd weer kunnen terughalen.

En, o ja, als dit in een kleuterklas kan, kan het overal, van mbo tot gymnasium.

_______________

artikelen

Ron Ritchhart & David Perkins (2008). Making thinking visible. Educational Leadership, Volume 65, Number 5, pag. 57-61. pdf

Dick van der Wateren (2017). Verwondering in de les. Blogcollectief Onderzoek Onderwijs. https://onderzoekonderwijs.net/2017/09/01/verwondering-in-de-les/

Op de reisblog van de onderwijsreis naar High Tech High in San Diego hebben we de nodige literatuur verzameld die helpt bij het opzetten van projecten. Zie leesvoer. Een artikel wil ik daar uitlichten:

Kristen L. MacConnell, 2015. Making Thinking Visible in Elementary Schools. pdf

boeken

Ron Berger (2003). An Ethic of Excellence: Building a Culture of Craftsmanship with Students. Portsmouth. Heinemann, 156 pag.

Warren Berger (2014). A more beautiful question. New York. Bloomsbury, 260 pag.

Ron Ritchhart, Mark Church en Karin Morrison (2011). Making Thinking Visible: How to Promote Engagement, Understanding, and Independence for All Learners. San Francisco. Josses-Bass, 320 pag.

Ron Ritchhart (2015). Creating Cultures of Thinking. San Francisco. Josses-Bass, 384 bag.

Dick van der Wateren (2016). Verwondering. Leren creatief en kritisch denken door vragen te stellen. Meppel. Ten Brink Uitgevers, 109 pag. Bestellen