Hoe ontdek je talent bij je leerlingen? En hoe breng je dat talent tot bloei? Deel 1

Bij leerlingen die uitzonderlijk slim zijn, of die een ander opvallend talent hebben, is het antwoord op die eerste vraag niet zo moeilijk. De tweede vraag beantwoorden is vaak een stuk lastiger, ook (of juist) bij die kleine groep heel begaafden. Op school bestaan over begaafde jongeren veel misverstanden, die hun ontwikkeling belemmeren – zowel bij henzelf, als bij hun leeftijdgenoten, hun ouders en docenten.
Hier wil ik een paar verhalen vertellen die kunnen helpen talenten op school te ontdekken en te stimuleren.

De verhalen in deze en volgende posts zijn deels van mijn eigen school, deels van andere scholen. Ik heb ze geanonimiseerd, om redenen van privacy en omdat het er mij niet om gaat mensen te veroordelen. Het zijn verhalen die op bijna alle scholen te vertellen zijn en waar we algemene lessen uit kunnen trekken.

Onderpresteren

Misverstand nummer een is dat talent altijd zichtbaar is. Dat is lang niet altijd zo. Ook een IQ-test wijst niet altijd uit dat een kind begaafd is. Slimme kinderen denken vaak langer en dieper na over de testvragen dan andere kinderen en beantwoorden ze daardoor niet allemaal. Sommigen maken er een potje van omdat ze de test belachelijk vinden.
Ook in de klas haal je de talentvolle leerlingen er niet altijd uit. Veel jongeren die meer dan gemiddeld begaafd zijn laten dat niet merken in hun schoolresultaten. Dat kan zijn omdat ze geen nerd willen zijn en niet buiten de groep willen vallen. Die sociale druk kan heel sterk zijn en ervoor zorgen dat begaafde jongeren ver beneden hun niveau presteren.
Soms is het onderpesteren een gevolg van pesten. En als de school niet weet dat een leerling wordt gepest of, erger nog, dat negeert, wordt het onbegrijpelijk waarom die leerling onderpresteert.

Peter is vermoedelijk hoogbegaafd. Hij is begonnen op het gymnasium. Op de basisschool was hij veel gepest omdat hij anders was dan andere kinderen. Zijn ouders hadden hem naar een andere school gedaan, waar het sociale klimaat beter was. Helaas had dat weinig geholpen. Nu heeft Peter hoop dat het op het gym beter zal gaan. Al na een paar maanden begint het pesten weer, onder leiding van twee jongens van zijn oude basisschool. Zijn schoolresultaten gaan gestaag achteruit. Hij gaat met moeite over naar 2-atheneum. In die nieuwe klas gaat het aanvankelijk beter, maar in de tweede helft van het jaar gaat hij er steeds meer tegenop zien om naar school te gaan. Hij komt soms weken achter elkaar niet op school. Zijn ouders hebben niets in de gaten. ’s Ochtends gaat hij gewoon de deur uit en school onderneemt geen stappen. Achteraf blijkt dat hij in totaal drie maanden gespijbeld heeft. Peters ouders praten wel met school over het pesten, maar dat haalt weinig uit.
Hij gaat naar een andere school en komt daar in 3-atheneum. Ook daar gaat het na een veelbelovende start al gauw weer slechter. Spijbelen, lage cijfers. Hij wordt niet meer gepest, maar is nauwelijks gemotiveerd om iets aan school te doen. Een groot deel van zijn tijd besteedt hij aan gamen en chatten met vrienden over de hele wereld bij wie hij begrip vindt.
Peter gaat over naar 4-havo, maar hoewel hij dat makkelijk aan kan blijven de schoolresultaten onvoldoende. Uiteindelijk komt hij op het vmbo, maar het lukt hem niet om die succesvol af te ronden.
Inmiddels gaat het veel beter. Hij heeft een opleiding gevonden die bij zijn interesses past en gaat met plezier naar school. Ik vraag me wel af wat er met Peter gebeurd zou zijn als de school hem tegen pesten beschermd had en de oorzaken van zijn spijbelen had onderkend. Heeft die school hem al die maanden überhaupt wel gemist?

Sommige jongeren hebben al lang geleden afgeleerd zich voor school extra in te spannen.

In groep drie kreeg Richard te horen dat hij niet meer met de blokken van groep twee mocht spelen. Daar was hij nu te groot voor. Maar bouwen was zijn grote passie. Thuis was hij altijd bezig met Lego en bouwde hij de meest ingewikkelde constructies. In groep zes werd hem verboden met de elektronicadoos van groep acht te spelen. Dat was immers te moeilijk voor hem. Thuis had hij een veel uitgebreidere versie waarmee hij radio’s en versterkers bouwde.
Vanaf zijn twaalfde hielp hij zijn vader met het repareren en ombouwen van motoren. Hij leerde zichzelf engels uit de handboeken van die motoren. Op school was hij inmiddels zo boos geworden dat hij helemaal zijn eigen gangetje ging. De juffen en de meesters vond hij maar dom.
Hij ging naar de havo, waar hij hoopte dingen te leren die bij hem pasten. Biologie, natuurkunde, techniek. Al in de brugklas was hij teleurgesteld over wat hij moest leren. Bijna alleen maar uit een boek en weinig zelf doen. Hij wilde experimenteren, maar alles wat hij kreeg waren voorgekookte lessen en soms een veel te makkelijk prakticum. Zijn boosheid nam toe en om op school niet teveel in de problemen te komen werkte hij tot diep in de nacht aan zijn elektronicaprojecten. Op school was hij dan de eerste uren te moe om overlast te geven. Zo kwam hij de havo door.
Voor zijn eindexamen havo maakte hij samen met een klasgenoot als profielwerkstuk een modelmotorvliegtuig. De jongens hadden weinig begeleiding nodig. Heel zelfstandig gingen ze experimenteren met verschillende constructies, haalden het vliegtuig meermalen helemaal uit elkaar wanneer de constructie niet voldeed. In die maanden leerden ze zelfstandig alles over vliegtuigconstructie dat ze nodig hadden om hun ontwerp te verbeteren. Het ontlokte de begeleidende docent de verzuchting dat de school hen niets meer te bieden had.

Zo had hun hele schooltijd moeten zijn: projecten aanpakken, alle kennis en vaardigheden die je daarvoor nodig hebt bij elkaar zoeken en in de praktijk toepassen. Richard heeft zijn eindexamen havo gehaald, met een tien voor zijn profielwerkstuk, maar er had meer ingezeten als de school zijn talenten eerder had onderkend. En school zou vooral een fijne tijd voor hem geweest zijn en niet een voortdurende frustratie.

Veilig en uitdagend schoolklimaat

De sociale belemmering, het niet buiten de groep willen vallen, kan doorbroken worden wanneer de school een klimaat schept waarin het heel normaal is om ‘anders’ te zijn. Waarin uitzonderlijke prestaties gewaardeerd worden. Het is belangrijk dat we leerlingen die in de les met lastige vragen komen niet afschepen met antwoorden als “Dat is nog te moeilijk voor je”, “Daar hebben we het nu niet over”, of “Daar hebben we nu geen tijd voor.” Soms proberen we daarmee te verhullen dat we het antwoord zelf niet weten. Maar vergis je niet. Jongeren hebben dat feilloos door. Wat is er dan op tegen om toe te geven dat je het ook niet weet, maar dat je samen met hen naar een antwoord wilt zoeken. Dat zijn toch de mooiste lessen, waarin je van je programma afwijkt om iets nieuws te ontdekken.

Laat kinderen rustig dingen doen die nog wat te moeilijk zijn. Dan worden ze uitgedaagd en leren ze omgaan met mislukkingen. Ik heb mijn hele schooltijd boeken gelezen die niet direct voor kinderen bedoeld waren. Over geologie, antropologie, talen, de technische boeken van mijn vader. Ik snapte lang niet alles, maar door ze vaker te lezen begon ik steeds meer te begrijpen. Ik ben blij dat niemand toen tegen me zei dat die boeken te moeilijk voor me waren en me had afgescheept met een of ander kinderboek.

Het spreekt vanzelf dat een school een veilige plek moet zijn voor iedereen, nerd, hoogbegaafde, adhd’er, dyslect, autist, skater, alto, emo, gothic, kakker, homo, lesbo, bi, hetero (zie ook mijn post van 8 maart) en waar iedereen zich met al haar mogelijkheden en beperkingen optimaal kan ontplooien. Een school moet het pestprotocol serieus nemen en daarin is uitdrukkelijk ook een actieve rol voor de docenten in de klas en het andere personeel weggelegd.
Veilig betekent ook dat een leerling zich vrij voelt om welke vraag dan ook te stellen, zonder dat hij wordt uitgelachen of afgescheept. Talentvolle leerlingen kunnen lastig zijn, willen de ‘antwoorden achter de antwoorden’ weten en de ‘vragen achter de vragen’ stellen en hebben vaak een sterk ontwikkeld rechtvaardigheidsgevoel. Maar, net als alle andere jongeren, willen ze serieus genomen worden en erkend in wie ze zijn.
Veilig betekent vooral ook dat we jongeren de kans moeten geven fouten te maken zonder hen daarvoor te straffen. Fouten zouden beloond moeten worden in plaats van met een onvoldoende bestraft, omdat ze de enige manier zijn om te leren.

Laten we ons zelf deze vragen stellen. Is mijn school, mijn klas, een veilige plek voor iedereen? Ben ik alert op pesten, schelden en uitlachen? Luister ik naar mijn leerlingen? Neem ik ze serieus? Ben ik bereid ze autonomie te geven? Durf ik me kwetsbaar op te stellen? Durf ik toe te geven dat ik niet de antwoorden op alle vragen heb? Ben ik bereid van ieder kind de talenten te waarderen, ook al hebben die niets met mijn vak, of zelfs school, te maken? Als je al die vragen met ja kunt beantwoorden ben je hard op weg naar een uitdagende omgeving voor jonge mensen om zich maximaal te ontplooien.